आकाशात नवीन निओवाईज धुमकेतू कसा शोधाल?

आकाशात 'निओवाईज' धुमकेतू कसा शोधाल?
लेखन, छायाचित्र व आकृत्या: निलेश कोरडे

सध्या आकाशात साध्या डोळ्यांनी दिसणारा एक धूमकेतू आलेला आहे. या धूमकेतूचा शोध नुकताच काही महिन्यांपूर्वी लागला. जेव्हा शोध लागला तेव्हा हा धूमकेतू सूर्याकडे झेपावत होता. धूमकेतू आपल्या सूर्यमालेतील ग्रहांप्रमाणेच सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालतात. काही धूमकेतूंची प्रदक्षिणा सूर्य ते गुरू ग्रहाच्या आसपास असते. या प्रकाराचे धूमकेतू सूर्याभोवती प्रदक्षिणा काही दशकांत पूर्णं करतात. प्रसिद्ध हॅलेचा धूमकेतू साधारण ७६ वर्षांनी दिसतो.

निओवाईज [Neowise (C/2020 F3)] हा धूमकेतू मात्र काही हजार वर्षांत एक प्रदक्षिणा पूर्णं करेल. धूमकेतू नवीनच असल्याने प्रदक्षिणेचा काल अजून पूर्णपणे निश्चित झालेला नसला, तरी साधारण सात हजार वर्षांचा परिवनलकाल असावा असा सध्याचा अंदाज आहे.

आपल्या सूर्यमालेत अनेक धूमकेतू आहेत, पण डोळ्यांनी दिसतील असे फार थोडे धूमकेतू बघावयास मिळतात. म्हणूनच, सध्या चर्चेत असलेला निओवाईज धूमकेतू पाहण्याची पर्वणी सोडू नका.

पुढील दोन तीन दिवसांत, बहुतेक ठिकाणांहून (उत्तर गोलार्धात) धूमकेतू सूर्यास्तानंतर दिसू लागेल. निओवाईज आता सूर्यापासून लांब निघाल्याने हळूहळू फिका होत जाईल आणि डोळ्यांना दिसणे अवघड होत जाईल. पण तरी अजून दोन-तीन आठवडे तरी तो डोळ्यांनी दिसला नाही तरी दुर्बिणीतून दिसू शकेल आणि क्यामेर्‍यातही टिपता येईल असे वाटते.

खालील चित्रात (चित्र क्र 1), धूमकेतूचा १४ जुलै ते २५ जुलैपर्यंतचा मार्ग, मी पिवळ्या रेघेने दाखवला आहे. चित्र साधारण सूर्यास्तानंतर 30 मिनिटांचा काळ दर्शवते. चित्रातील धूमकेतूची जागा हे अमेरिकेतील अरिझोना राज्य आहे. आकाशातील नक्षत्रांची जागा तुम्ही कुठून बघत आहात आणि कोणत्या वेळी बघत आहात यानुसार अर्थातच थोडीफार वेगळी असेल. मात्र जर नक्षत्रांच्या तुलनेत धूमकेतूची जागा कुठूनही बघितलीत तरी तीच असेल. सोपे पडावे म्हणून मी माझ्या जागेवरील चित्र काढले आहे. 

खालील चित्रात (चित्र क्र 1) सप्तर्षी (Ursa Major) नक्षत्र दिसत आहे. सप्तर्षी नक्षत्रातील बरेचसे तारे अनेक शहरांतील प्रकाशप्रदुषित (light pollution) आकाशातही दिसतात. धूमकेतू त्या नक्षत्रात असल्याने सप्तर्षीतील तार्‍यांचा वापर करून तो शोधता येईल.

सर्वप्रथम सप्तर्षी नक्षत्र शोधा. खालील चित्रात (चित्र क्र. 2) सप्तर्षी नक्षत्र कसे शोधायचे ते दाखवले आहे. ध्रुवतारा जर दिसत असेल तर सप्तर्षी शोधणे सोपे जाते. पण ध्रुवतारा फिका असल्याने मोठा शहरांतून दिसेलच असे नाही. सप्तर्षीच्या चौकोनाकृती तार्‍यातील दोन तार्‍यांकडून एक रेघ काढली तर ती ध्रुवतार्‍याच्या दिशेने जाते. या तार्‍यांचे नाव क्रतु (Dubhe) आणि पुलह (Merak). सप्तर्षी नक्षत्रातील Mizar म्हणजे वसिष्ठ अनेकांच्या ओळखीचा असतो.

एकदा सप्तर्षी नक्षत्र सापडले की साधारण अंतराचा अंदाज घेऊन धूमकेतू सहज शोधता येईल. चित्र क्र 1 मधील तारखांवरून धूमकेतूचे सप्तर्षीतील तार्‍यांपासूनच्या अंतराचा अंदाज लावा आणि त्याच्या जवळपास धूमकेतू दिसतो का पहा. खालील चित्रात (चित्र क्र 3) 18 जुलै च्या सूर्यास्तानंतर धूमकेतू कुठे दिसेल हे (कॅलिफोर्निया प्रमाण वेळ) उदाहरण दाखवले आहे. वसिष्ठ पासून पुलह (Meerak) वर रेघ काढून जर ती पुढे वाढवत नेली तर पुलह पासून धूमकेतू साधारण 20 अंश अंतरावर असेल.

सप्तर्षीतील इतर तारे दिसत असतील चित्र क्र 1 चा वापर करून धूमकेतू शोधणे अगदीच सहज व्हावे.

अवकाशातील गोष्टींतील अंतर हाताने कसे मोजायचे ते खालील चित्रात दाखवले आहे. उदा. हात लांब करून करंगळी समोर धरल्यास करंगळीची रुंदी साधारणपणे 1 अंश (डिग्री) इतके अवकाशातील अंतर दर्शवते.

---ooo---

या सगळ्या माहितीचा वापर करून एक भारी धूमकेतू बघुयात. फक्त आता आपपल्या ठिकाणी येत्या दिवसांत एका तरी संध्याकाळी क्षितीजावर ढग नसण्याची वाट बघुयात! तुम्ही धूमकेतू पाहिलात कि आम्हाला कळावायला विसरू नका

 

सदर लेखन लेखकाच्या ब्लॉगवरून त्यांच्या परवानगीने इथे पुनःप्रकाशित केले आहे